Sampurasun,

Rumangsa Handarbeni, Melu Hangrungkebi, Mulat Sarira Hangrasa Wani

Selasa, 17 Agustus 2010

PUISI (Bagian II)

C. Ragam Puisi
Ragam puisi saking semanten katahe punika saged dikelompok-kelompokaken dumasar jaman lan isie. Ditingal saking jamane, pusi saged dikelompokaken dados puisi lami lan puisi enggal.

1. Puisi Lami
Teng selebete puisi lami, aturan-aturan damel puisi ketat sanget. Hal punika dumados keranten upami setunggal kemawon tetenger punika mboten wonten, maka puisi punika dereng saged dilebetaken teng jinis puisi kang tinemtos. Kang dimaksad kaliyan puisi lami nggih niku puisi kang dereng angsal pengaruh saking puisi western (barat), artose puisi lami punika puisi kang maksih asli. Sifat-sifat kesastraan jaman punika saluyu kaliyan kepercayaan masyarakat. Teng jaman punika maksih katah cerios-cerios setan, kuntilanak, leak, lan sanes-sanese. Sifat kesastraan jaman punika ugi maksih statis, artose perobihan-perobihan wangun lan isie meh mboten wonten, sanajan wontena ugi perobihan punika lambat sanget.
Sanese punika, sastra jaman punika mboten disumerepi sinten penganggite lan anggitan-anggitan punika mboten nggambaraken keaslian pribados penganggite keranten tiyang-tiyang kedah tunduk dumateng kebiasaan-kebiasaan kang linaku teng jaman punika. Puisi lami saged dibagi malih kaliyan tigang jaman, nggih niku jaman purba, jaman Hindu, lan jaman Islam.

a. Puisi Jaman Purba
Miturut penyelidikan ahli sastra, karya-karya sastra teng jaman punika katahe ngandung puisi, anadene puisi kang kalebet teng jaman purba punika nggih niku mantra, bidal, pantun lan talibun.

1) Mantra
Wangun puisi lami kang diperkirakaken paling sepuh yuswane nggih niku mantra. Mantra punika kenging gadah rima atanapi sanjak atanapi kenging mboten gadah rima atanapi sanjak, kang penting teng mantra punika irama. Sangsaya kiat iramae sangsaya ageng tenaga gaib kang diciptakakene. Mantra punika setunggale puisi lami kang gadah kekiatan atanapi dianggep saged ndugiaken kekiatan gaib kang biasae diwucalaken atanapi diucapaken dening pawang, dukun, atanapi tiyang kang gadah kekiatan gaib kangge nandingi kekiatan sanese.
Mantra mboten kenging diucapaken dening sembarang tiyang, nanging kedah dening tiyang kang amogasidi (tiyang kang ahli teng bidange lan dianggep gadah kekiyatan gaib kang hebat). Mantara umume tumimbul teng jaman Hindu – Buddha. Misale mantra kang diucapaken waktos nawur bibit pantun supados pantun saged tuwuh kelawan subur, maka diwaosaken mantra kados teng andap puniki.
Umpamie :

Seri Damongala, Seri Damongali
Arep kekiriman anak sangang wulan
Segala inang segala pengasuh
Aja ngupai lara
Aja ngupai gering
Aja ngupai manastis
Aja ngupai linu
Aja ngupai puyeng
Cilik dadi gede
Tuwa dadi enom

Atanapi mantra kang sampun angsal pengaruh saking agama Islam kados mantra kang diucapaken dening pawang nalika kangge tiyang belaan (nelayan) bade mayang supados angsal ginanjar kawilujengan teng andap puniki.

Hai, Toh Mambang petak, Toh Mambang cemeng
Kang manggon ning wulan lan diwangkara
Nglimpahaken sadaya alam asaleng pawang
Maturaken sadaya uripingsun
Nglakonaken sadaya kakarepingsun
Assalamu’alaikum,
Hai, baturingsun Mambang Tali Kedah
Kang umulang neng pusat tasik Pauh Janggi
Maturaken welingingsun
Marang Datuk Si Rimbun Alam :
Ingsun anjaluk tulung remenana batur-baturingsun!
Hai, sadaya baturingsun ning jaladri!
Hai, Sidang Saleh, Sidang Bayu
Sidang Mukmin, Sidang Embang
Sidang Biku Mambang Segara
Mambang Singgasana, Mambang Dewata
Mambang Laksana, Mambang Sina Mata
Mambang Dewati, Mambang Dewani
Mambang Tali Kedah

2) Pantun
Pantun ngrupoiaken ragam puisi Melayu (Indonesia), unggal padae mangadeg teng atase sekawan padalisan, gadah rima atanapi pola persanjakan (a – b – a – b), unggal padalisan biasae cacahe sekawan atanapi gangsal tembung lan wolu ngantos kalilas kecap. Baris pertami lan kalih ngrupiaken sampiran sedeng baris kaping tiga lan sekawan ngrupiaken isi. Pantun saged digolongaken dumasar tigang dasar, nggih niku dumasar isie, dumasar wangune, lan miturut pianggeane.

a) Dumasar isie, pantun saged dibentenaken dados :
(1) Pantun asukan-suka
Umpamie :
Cina blending mbuka warung
Adol ember ning jero paso
Pikiran pusing kaya dikurung
Nunggu lonceng tanda ngaso

(2) Pantun duka cita
Umpamie :
Anak belaan luru teri
Praue kerem nabrak karang
Kuwayang sengsara nasibisun iki
Bapa ninggal, mimi wis miyang

(3) Pantun dagang
Pantun dadang disebat ugi pantun nasib nggih niku pantun kang dipigunakaken dening tiyang kang tebih teng tanah sebrang, tiyang kang dikintunaken dening tiyang sepuhe, garwa kang dikintunaken dening semahe, atanapi semah kang dikintunaken garwane.
Umpamie :
Manek gunung nggawa tulup
Kelap-kelip lampu ning kota
Jagat peteng srengenge surup
Dagang temrotos banyu mata

(4) Pantun Jenaka
Umpamie :
Sungguh nikmat wohe belimbing
Cukul parek wohe lungga
Seneng duwe rabi suwing
Najan nyewot kegugu uga

(5) Pantun Badekan
Umpamie :
Prau compreng mentas ning darat
Isie kebek asam cuka
Mangan ning laut nguyu ning darat
Apa iku coba jawaba

(6) Pantun Ajar Kenal
Umpamie :
Permata biru karate saru
Layangan tugel nyangkol ning cawang
Mata ngantuk bli bisa turu
Bayangan senok bli bisa ilang

(7) Pantun Kinasihan
Umpamie :
Aja mlaku ning tengah sawa
Sebab sawa akeh lumpure
Aja gelem sampean ning kula
Sebab kula wong ora duwe

(8) Pantun Pirakan
Umpamie :
Pari segedeng diangkut gotrok
Nganggo tali tambange kawat
Sampe ati ninggalaken senok
Lagi demene digawa minggat

(9) Pantun Nelangsa
Umpamie :
Benang dawa kanggo tinalen
Njukut benang jlumaten jala
Upama kakang karo wong sejen
Eling-elingen blesake kula

(10) Pantun Agama
Umpamie :
Asam kandis asam gelugur
Ketelu asem riang-riang
Ati nangis ning lawang kubur
Kelingan awak ora sembayang

(11) Pantun Wejangan (nasihat)
Umpamie :
Cukul lumut karo kemumu
Njokot jambu bangkole kawat
Upama urip tanpa ilmu
Sesat ning dalan dunya akerat

(12) Pantun Adat
Umpamie :
Gedang emas dipangan manyar
Mateng sesigir ning jero peti
Utang emas bisa dibayar
Utang budi digawa mati

b) Dumasar wangune, pantun saged dibentenaken dados :
(1) Pantun kilat
Pantun kilat nggih niku pantun kang mangadeg ing atase kalih larik. Pantun kilat ugi desebat karmina. Teng wewengkon Cerbon pantun kang kados mekaten disebate wangsalan tunggal.
Umpamie :
Kucing garong nyolong daging
Mata mlolong pating prinding

(2) Pantun biasa
Pantun biasa disebat ugi pantun sekawan seuntai, nggih niku pantun kang mangadeg saking sekawan larik, kang mboten kalebet teng pantun biasa nggih niku pantun kilat lan talibun.

(3) Pantun nenem seuntai atanapi langkung
Pantun nenem seuntai disebat ugi talibun nggih niku pantun kang gadah nem baris atanapi langkung (saged 8, 10, atanapi 12 larik).

(4) Pantun kinait
Pantun kinait disebat ugi pantun rantai nggih niku pantun kang gadah sekawan larik kang baris kaping kalih lan kaping sekawan dados larik kaping setunggal lan tiga selebete pada kang sanese, mekaten seterase.
Umpamie :
Woh kara wite dibantun
Ayo dibantun ngangge pedang
Para sederek pirengaken pantun
Pantun mboten ngrasani tiyang

Ayo dibantun ngangge pedang
Sekintal wos teng lebete peti
Pantun mboten ngrasani tiyang
Sampun curiga selebeteng ati

(5) Pantun moderen
Pantun moderen nggih niku pantun kang sedanten larike ngrupiaken isi, mboten wonten sampirane, anadene kang diangge kangge gocelan nggih niku rima lan iramae.
Umpamie :
Sedapur pring ning pinggir balong
Liak-liuk nigelaken layang
Dikubengi angin ndodok mlolong
Ora karuan godonge manglayang

c) Dumasar pianggeane, pantun saged dibentenaken dados :
(1) Pantun lare alit
Pantun lare alit nggih niku setunggale wangun pantun kang ditingal saking isie langkung pas dipigunakaken dening lare alit. Pantun jinis puniki ngrupiaken pantun kang saluyu kaliyan kepribadosane lare alit kados dene pantun asukan-suka lan pantun duka cita.

(2) Pantun tiyang nem
Pantun tiyang nem-neman nggih niku pantun kang dipigunakaken dening para nem-neman kangge maturaken peraosane. Kalebet teng pantun nem-neman punika nggih niku pantun kenalan, pantun kinasihan, pantun pirakan, pantun kingking (sedih) ati, pantun dagang, lan pantun nasib.

(3) Pantun tiyang sepuh
Pantun tiyang sepuh nggih niku pantun kang dipigunakaken dening tiyang sepuh. Kalebet teng jinis pantun tiyang sepuh kados dene pantun wejangan, pantun adat, lan pantun agami.

3) Wangsalan
Katah kang sawon atanapi keliru ngartosaken wangsalan. Katah ugi kang tinuker antawis wangsalan kaliyan parikan. Kang dimaksad sareng wangsalan nggih niku sekumpulan tembung arupi badekan lajeng angsal jawaban atanapi wangsulan. Wonten kalih jenis wangsalan, nggih niku wangsalan tunggal sareng wangsalan rangkep. Kang dimaksad sareng wangsalan tunggal nggih niku wangsalan kang sepada wontene kalih larik atanapi baris. Umume wangsalan tunggal puniki kaiket dening wontene rima, nggih niku rima madya lan rima wusana.
Umpamie :
Gula jawa Karang Sinom
Bagen tuwa rabie enom

Udan barat campur angin
Edan keparat mending sing dingin

Cipir kawat rambatane tugel
Ora kuwat nyawang wong prigel

Gambang kayu gambang kromong
Wong diwayu bli bisa ngomong

Jeruk tipis jeruk bali
Lambe tipis doyan ngrasani

Bunen-bunen langka parie
Sing bengen-bengen langka narie

Wedang bandrek wedang bajugur
Demen dewek ngarani batur

Asem kawak gula watu
Rangda kawak sugih putu

Cipir kawat cipir wesi
Ora kuwat nyawang sing duwe laki

Nandur kacang ning lemah wedi
Wurung kakang sida adi

Contoh wangsalan teng inggil punika kelebet teng wangun wangsalan tunggal keranten cumi gadah kalih larik unggal padane. Anapon kang disebat wangsalan rangkep nggih niku wangsalan kang setunggal baite gadah sekawan larik atanapi baris. Larik kaping setunggal lan kaping kalih disebate sampiran lan larik kaping tiga lan kaping sekawan punika isi wangsalan. Dados, teng wangsalan rangkep punika sejatine isi wangsalan punika wontrene teng baris kaping tiga lan baris kaping sekawan. Anadene baris kaping setunggal lan kaping kalih punika fungsie cumi pemanis atanapi pemundut rima. Wangun rima teng wangsalan nggih niku a – b – a – b.
Umpamie :
Bode Lor Karang Sari
Watu Belah Pesalakan
Laka jodo kena mari
Aja belah wong sanakan

Awan-awan akeh lamuk
Mencloke ning suket teki
Akeh prawan pada ngamuk
Ngamuk soteh njaluk laki

4) Parikan
Wangun parikan memper kaliyan wangsalan anging wonten bedane. Upami wangsalan boten angsal jawaban atanapi wangsulan sedeng parikan punika angsal jawaban. Wangsalan lan parikan biasae diangge dumateng sinden, dalang, lan tiyang nem-neman kang siweg kasmaran. Jaman sengiyen, antawis wangsalan sareng parikan inggih tunggal, nanging kemajengan pangauningan seiring kaliyan kemajengan mikir, saniki antawis wangsalan sareng parikan punika inggih benten nyatane.
Kados wangsalan, parikan ugi dibagi dados kalih maceme nggih niku parikan tunggal lan parikan rangkep. Parikan tunggal gadah kalih padalisan unggal padane sedeng parikan rangkep gadah sekawan padalisan kang setunggal padane. Baris pertami teng parikan tunggal punika sampirane sedeng baris kaping kalih punika isi parikane.
Umpamie :
Kembang putih melipir gunung (tegese mega)
Sampun tega kakang kali kulane (tega negesaken mega)

Gelang alit mungging jriji (tegese ali-ali)
Sampun lali sareng kulane (lali negesaken ali-ali)

Piring abang sing Panjunan (tegese laya)
Sulaya karo janjie (sulaya negesaken laya)

Teng andap puniki kula sajiaken parikan-parikan kang sumejah boten kula sukani isi. Mangga panjenengan piyambek kang nyukani isi parikan punika.

Kalong cilik saba gedang (tegese codot)
Tunggak jati pesarean (tegese maesan)
Kebo pendek saba wana (tegese bedul)
Ireng-ireng ning rerangken (tegese sawang)
Kembang putih sepetarangan (tegese endog)
Lampit gunung magelaran (tegese klasa)
Dogdog cilik pekauman (tegese kentong)
Dengdeng gedang wewalean (tegese sale)
Roko cendek pembuangan (tegese tegesan)
Pendil wesine negara (tegese undang-undang)
Gubug duwur ning tengah sawah (tegese ranggon)
Kembang merang sapu jogan (tegese kesed)
Tumbak cendek ning beyekan (tegese jantung)
Gambar kulit mungging panggung (tegese wayang)
Pitik walik saba kebon (tegese danas)

Kang dimaksad kaliyan parikan rangkep nggih niku parikan kang gadah sekawan larik atanapi baris kang setunggal padae. Baris kaping setunggal lan kaping kalih punika disebate sampiran lan baris kaping tiga sareng baris kaping sekawan punika isie.
Umpamie :
Dodol watu sira wong ayu (dodol watu tegese apu)
Wader kalen sesonderan (wader kalen tegese sepat)
Mugi sedaya agung ampura (ampura negesaken apu)
Sedaya-daya lepating kaula (lepating negesaken sepat)

Godong kacang rinumbacara (tegese lembayung)
Suket rendeng wohe ketiga (tegese pari)
Kula keyungyun teng sampeyan (keyungyun negesaken lembayung)
Lawas tresna bli mari-mari (mari-mari negesaken pari)

5) Talibun
Talibun nggih niku sajak kang cacah padalisane langkung saking sekawan larik. Anadene jumblah larik kang saged diangge punika saged 6, 8, 10, atanapi langkung. Pantun punika ngangge rimae, rima selang (a – b – c – a – b – c ) atanapi (a – b – c – d – a – b – c – d), sepindah pada kang pertami ngrupiaken sampiran sedeng sepindah pada kang sanese ngrupiaken isi.
Umpamie :
Rama-rama ning godong gedang
Nyucuk pari tigel ning dalan
Pipit manggung mbari miber
Selawas senok ning negri sebrang
Ati kakang ora karuwan
Watir senok ana kang nyamber

Pasir wulan kari separuh
Digawae nganggo prau dawa
Ora kuat gage pinggiraken
Tiku ngadep ning parane
Tresna senok kakang weruh
Kaya nggegem sepelik wangwa
Krasa panas diuculaken
Semono gedene nembe kirane

6) Bidal
Bidal nggih niku basa kias kangge nugungkapaken peraosan kang sealus-aluse ngantops tiyang kang mirengaken pounika saged ngresepi artos lan maksad teng selebeteng manah. Biasae bidal punika isie wejangan, nasaehat, lan pangeling-eling. Dumasar teng penggunaane, bidal saged dibentenaken dados :
a) Pepatah
Pepatah nggih niku kiasan kang tepat arupi ukara sampurna kang cendak. Awale, pepatah punika kangge nugelaken ceriosan tiyang.

b) Pribasa
Pribasa nggih niku Pribasa ngrupiaken kelompok tembung atanapi ukara kang susunane tetep lan nyriosaken maksad-maksad kang sampun temtos. Kelebet teng wangun pribasa nggih niku kados dene bidal, ungkapan, lan perumpamaan. Pribasa ugi ngrupiaken perumpamaan kewontenane tiyang gesang teng alam dunya. Biasae pribasa punika diangge dening tiyang supados kang dijak wicaos punika mboten kesinggung.
Umpamie :
Kebo balik ning kandange. Artose, tiyang kang sampun lami ngintunaken kampung atanapi desae teras wangsul malih teng kampung kelairane.
Durung kena iwake wis butek banyue. Artose, pedamelane dereng nemoni asil ketumpu ribut rumiyin.
Ngarep-ngarep duren tigel. Artose, ngajeng-ngajeng angsale rejeki kang dereng karuwan.
Ana geni pesti ana kebul. Artose, wonten perkawis temtos mawon wonten sebab musababe.
Pakane dedali bli bakal dipangan luwak. Artose, rejekie tiyang gesang punika piyambek-piyambek.
Manis aja gerek dieleg, pait aja gemek diwutahaken. Artose, segala masalah kedah disaring rumiyin sae mbotene, mngpaat mbotene, lan untung rugie.
Kaya ketek diupai kaca. Artose, percumi nyukani barang teng tiyang liyan yen tiyang punika mboten saged migunakakene.
Mburu deleg kelangan kocolan. Tegese, nggedag-nggedag rejeki kang ageng dereng karuwan, rejeki alit kang sampun pesti malah ical.
Ngarep-ngarep endoge Si Blorok. Artose, ngajeng-ngajeng rejekie tiyang sanes.
Ibarat ana niyat ora kajat. Artose, tiyang kang gadah maksad atanapi karepan nanging mboten kiyeng nglakonane.
Ana gula ana semut. Artose, wong sugih atanapi pinter panggenan nyuwun pitulung.
Panas setaun ilang kenang udan sedina. Artose, kebagusan kang katah ical kenging keblesakan kang mboten wonten artose.
Sedia payung sedurunge udan. Artose, saee njagi diri piyambek supados slamet saking baya.
Sapa sing nadur bakal ngunduh. Artose, sinten kemawon kang nanem kebagusan pesti angsal kebagusan malih lan sinten kemawon kang nanem keblesakan pesti angsal keblesakan malih.
Tanpa guru wong bli bakal weruh patrape. Artose, supados pedamelane punika leres, perlu nalar.
Adil iku prajurit kang paling kuwat. Artose, gadaha sifat adil supados angsal keselametan.
Kang kuwat dibopong kang rubuh diedek. Artose, tiyang sugih katah rencange, tiyang masakat katah musuhe.
Sapa ratu, sapa pendeta, sapa rayat. Artose, sedanten janma punika sampun gadah drajat lan tugase piyambek-piyambek.
Ngajari beburu anake macan. Artose, ngwucal putrane tiyang pinter temtos enggal ngertos.
Wulane muluk srengengene munjuk. Artose, angsal keuntungan kang malipet-lipet.
Umpane entok iwake durung kena. Artose, usaha kang dereng angsal untung sanajan bandane sampun telas sedanten.
Nyuled damar wayah awan. Artose, setunggale panggawe atanapi pitulungan kang sia-sia.
Kesturi mati kenang ambune. Artose, pejah kenging panggawe atanapi paripolahe piyambek.
Kaya banyu seduwureng godong tale. Artose, tiyang kang mboten gadah sikap atanapi pendirian.

c) Perumpamaan
Perumpamaan nggih niku majas kang arupi perbandingan kalih hal kang hakekate benten, nanging kekalih hal punika sumejah dianggep sami.
Umpamie :
Geger gumerote lir kadya gunung lugrug.
Wajahe kados dene wulan kawanan.
Wentise wong wadon kuen kaya pari meteng.
Saking nahan mengkel endase wani ngebul.
Kados toya kaliyan lisa.

d) Tamsil
Tamsil nggih niku kiasan cendak kang gadah sajak lan rima, kados dene pantun kilat atanapi karmina.
Umpamie :
Ana uwi ana tales
Ana budi ana wales

Parek kabut mata ditutup
Parek maut maaf ketutup

e) Ibarat
Ibarat nggih niku perbandingan terang-terangan sareng kawontenan teng sekelilinge lan ngandung sipat puitif.
Umpamie :
Ibarat kembang, seger dipandeng, layu ditendang
Kaya anak ayam kelangan bibite

f) Pemeo
Pemeo nggih niku ecean (ejekan) atanapi sindiran kang dados kembang lkambee tiyang atanapi pianggean tembung-tembung kang lucu kang selerese tujuane punika nyindir.
Umpamie :
Undang-undang lan kukum cumi linaku kangge rayat alit
Kukum didamel kangge dilanggar

g) Amsal
Amsal nggih niku tembung cendak kangge ngajaraken setunggale kabeneran.
Umpamie :
Aja sampe bagen tekor asal kesohor
Kena dipadeng aja digandeng
Kena diplajari aja diturut

h) Siloka
Istilah siloka punika asale saking saloka, artose sami kaliyan pribasa nanging langkung cendak. Teng sastra Cerbon, kang dimaksad kaliyan siloka nggih niku frasa kang nggambaraken setunggale hal (peristiwa, kedadosan, tandangan, obah-osik, lan sapanunggalane) kang gadah tetenger kang sami kaliyan hal kang digambaraken.
Umpamie :
Sebane kenging dislokani sata grana. Sata namaning sawung, grana namaning ulung, artose kados dene sawung ningal ulung, ngraos kawedosen.
Kawontenan atanapi suasanae kenging kaslokaaken badra irawan. Badra namaning wulan, irawan namaning mega, artose kados dene wulan katutup dening mega, riyem-riyem.
Tiyang punika kenging dislokani catur manggala. Catur namaning sekawan, manggala namaning pengageng, kados pengageng kang gadah kuwasa ngakimi lan pinter dados penghulu.
Pangandikane punika kenging dislokani eka sabda. Eka namaning sawiji, sabda namaning pangandikan, artose pangandikane tiyang tanos kang cecek setunggal atanapi kang sampun kedadosan mboten bakal kedadosan malih.
Tingkahe punika kenging dislokani maling sandi. Maling namaning tiyang kang doyan nyeyolong, sandi namaning samar, artose anggene nyenyolong punika mboten katenger.
Pangandikane punika kenging dislokani ngreka wecana. Ngreka namaning nganggit, wecana namaning omongan, artose pangandikane tiyang punika mboten saged dipercanten.
Sabare punika kenging dislokani ngunjara setan. Ngunjara namaning mlebetaken teng penjara, setan namaning nepsu, artose saged ngekang nepsu.
Kapotusane punika kenging dislokani nyirna wedana. Nyirna namaning ical, wedana namaning kang wonten, artose kapotusane mboten mbakta mupangat.
Payiose punika kenging dislokani ceti bedaya sriti manggung. Bedaya namaning njoged, manggung namaning mungel, artose werni-werni bebaktane.
Lare punika kenging dislokani jaka kencur. Jaka namaning lare jaler kang dereng nikah, kencur namaning cikur, artose kamilareen.
Negrie punika kenging dislokani panjang apunjung. Panjang namaning dawa, apunjung namaning inggil, artose negri punika karta raharja, aman, tentrem, lan ayem.
Impen punika kenging dislokani dora sembada. Dora namaning bobad, sembada namaning pantes, artose impen punika bobad-bobad pantes, kembange tiyang kulem.

i) Ungkapan
Ungkapan nggih niku gabungan tembung-tembung kang maknae mboten sami kaliyan makna gabungan makna unsur pangwangune sewang-sewangan.
Umpamie :
abot tangane artose males
adoh kupinge artose budeg
alot cangkeme artose mboten kiyeng ngomong
anak emas artose putra kang paling dieman
bintange munjuk artose angsal drajat
bli duwe rai artose isin
dawa tangane artose doyan nyenyolong
encer uteke artose pinter
gede endase artose sombong
gede atine artose bungah atanapi seneng
kakehen cangkem artose pangandikane ngawur
kandel raine artose mboten sumerep ngisin
kapok pitung turunan artose taluk, mboten malih-malih
ketiban pulung artose angsal rejeki atanapi kanugrahan kabecikan
mangan ati artose damel mangkel
mati pangane artose tebih rejekie atanapi ical dalan pangane
nemu tamba artose angsal pitulungan
ngobar ati artose memanas
pait cangkeme artose pangandikane nglarani ati
panas baran artose penasaran
rai badogan artose cemrotok teng barang daharan
rai gedeg artose mboten sumerep teng isin
abang cangare artose nyewot
tai manuk artose apu
awak abang artose anggene medal (keranten pegatan) mboten mbakta punapa-punapa
tamu bli diundang artose maling
tunggal getih artose keturunan atanapi sabronjot

b. Jaman Hindu
Bangsa India gadah buku kang agung sanget, ageng hikmate, mulya, lan didadosaken wejangan luhur. Saking agung, hikmat, mulya, lan isie wejangan luhur punika ngantos buku punika didadosaken semacem buku suci. Buku kang dimaksad nggih niku Mahabharata lan Ramayana. Anadene puisi kang tumimbul teng jaman Hindu nggih niku seloka lan gurindam.

1) Seloka
Miturut Simorangkir Simanjuntak, seloka puniku pribasa (pepatah) kang disukani sampiran.
Umpamie :
Lare Agam sadean sutra
Nyade teng Renggat caket peken
Aja dicekel kaya wangwa
Rasa panas diuculaken

Miturut Hooykas, seloka nggih niku pantun kang ngandung kiasan/prasasat lan isie wejangan-wejangan.
Umpamie :
Kelip-kelip geni ning duwur gunung
Wong turu ning bale-bale
Niat ati ngrangkul gunung
Nagging tangan ora nyampe

Miturut Amir Hamzah, seloka punika pantun sampiran kaliyan isi wonten hubungan artos.
Umpamie :
Jalan-jalan ning kebon gayam
Ampir-ampiran ning umah gedong
Pura-pura ngulati ayam
Larak-lirik anake uwong

2) Gurindam
Gurindam punika setunggale puisi lami kang setunggal padae mangadeg teng atase kalih padalisan atanapi kalih rongge (dua seuntai) kang gadah rima teras (a – a). baris pertami ngrupiaken syarat sedeng baris kaping kalih ngrupiaken jawaban.
Umpamie :
Dumateng tiyang sepah kedah inget
Supados gesang tetep selamet

Kang bagus-bagus bebaturan
Salah-salah dadi tukaran

Sareng rencang kedah emut
Supados panjenengan katah kang tumut

3) Karmina
Karmina nggih niku pantun kang jumblahe kalih padalisan. Padalisan kang kaping setunggal ngrupiaken sampiran sedeng padalisan kaping kalih punika isie.
Umpamie :
Macan turu parek kandang
Badan kuru akeh utang

Nguleg kacang gawe sambel
Bengen sayang kiyen sebel

Godong kacang kanggo rumba
Duwe rabi cungure amba

c. Jaman Islam
Teng jaman Islam punika puisi-puisi kang wonten sampun dipengaruhi dening kebudayaan Islam saking khususe saking Arab atanapi Persia. Puisi kang tumimbul teng jaman punika nggih niku syair, gazal, masnawi, ruba’i, kit’ah, lan nazam.
1) Syair
Syair nggih niku puisi lami kang unggal padae mangadeg teng atase sekawan padalisan, gadah rima a – a – a – a, sedanten padalisane ngtupiaken isi kang silih kantetan.
Umpamie :
Rungokaken sawijineng riwayat
Rajapola Nagri Kembayat
Dikarang pikir dadi hikayat
Gawe syair namung niat

2) Gazal
Gazal nggih niku puisi kang asale saking Persia, mangadeg teng ataseng wolung padalisan, unggal padalisan dipungkes kaliyan tembung-tembung kang sami, lan unggal baris isie perihal asmara atanapi katresnan, mboten kemawon kinasihing sepepada nanging ugi kinasihing Gusti Allah.
Umpamie :
Kinasihingsun lir yuswa ugi
Yekan kinasih kang mulya ugi
Nyawa punika saking pundi ugi
Marang nyawa piyambeke ugi
Yen sewu naun gesangira ugi
Kedah sadya ugi
Nanging upami yuswa ugi
Meh kaliyan kingking tresna ugi

3) Masnawi
Masnawi punika puisi kanga sale saking Persia kang gadah rima kalih-kalih lan isie perihal pupujian.
Umpamie :
Umar kang adil kaliyan ambeke
Nyatae uga adil marang piyambeke
Klawan adil ingkang putra dipunpejahi
Punika;ah adat ingkang kedah dipunsumejahi
Kalawan mbedah isineng dunya
Punikalah ingkang ageng lan maha sunya
Punapa malih kang nebihaken syar
Imamul haq salebeting padang mahsyar
Barang ingkang haq ta’ala kang benten
Sujare salerese kados mekaten

4) Ruba’i
Ruba’I nggih niku puisi kang asale saking Arab, gadah sekawan padalisan teng setunggale padae.
Umpamie :
Subhanallahu punapa sedanten hak janma
Ingkang awaking salebeting buntala dados hawu kang sia-sia
Lemah puniki kuladadosaken awake manke
Kang sengiyen wonten teng piyambake

5) Kit’ah
Kit’ah nggih niku setunggale puisi saking Arab Parsi kang unggal padae mangadeg teng atase gangsal padalisan.
Umpamie :
Yen tekdeleng sajroneng lemah asal segala iman
Datan bisa mbedakaken rayat lan sultan
Fana uga sekaliyan kang ana, rungokana kang Allah ngandikan
Kullu man’alaiha fanin, yekan
Sing sapa kang ana neng duwur bumi iki fana ing jaman

6) Nazam
Nazam nggih niku puisi kang asale saking Parsi. Puisi punika mangadeg teng atase kalih welas larik atanapi padalisan, gadah rima kalih-kalih atanapi sekawan-sekawan. Isie sajak nazam punika umume perihal hamba sahaya atanapi budak belian istana kang setya dumateng dunungane.
Umpamie :
Nyaniya kangge raja sedanten
Bade wonten mentri mekaten
Kang teng setunggale padamelan
Nyampurnakaken samubarang kerajaan
Mentri punikulah mahatolan prabu
Lan peti sedanten rusiah ratu
Keranten pangandikan raja punika saujaripun
Esa artose lan kalih wontenipun
Maka mentri kang mekaten punikalah wontene
Wonten kewontenan raja piyambake
Upami raja angsal wontene puniku
Angsal peti rusiah teng ngriku

2. Puisi Enggal
Kelairan puisi Indonesia moderen ditandai kaliyan babare sajak pertami kang judule ‘Tanah Air’ kang diserat dening Muh. Yamin. Hal punika menget nyaniya sajak punika dianggep minangka cikal-bakale kelairan puisi moderen menget rumpaka sastra (puisi) mboten babar teng tengahe kekosongan budaya, nanging ngrupiaken kemanunggalan antawis konvensi kaliyan inovasi. Kebabaran punika nerasaken konvensi sastra lami khususe puisi Melayu kang ragam utamie nggih niku pantun lan syair. Sejeb punika, lajeng diampili dening penyair-penyair sejamane. Kebabaran pengampil Muh. Yamin teng periode punikalah kang mengkine disebat Angkatan Pujangga Baru. Selajenge dumados persambungan sejarah puisi saking periode teng periode sanese kang nuduhaken tetenger kang tinemtos saluyu kaliyan periodisasie.

a. Periodisasi Puisi Enggal
Kang dimaksad kaliyan periodisasi puisi enggal nggih niku pembagian puisi dumasaraken teng masa tumimbule puisi teng setunggale jaman kang sampun temtos. Teng hal punika puisi enggal saged diperiodisasikan teng atase periode Angkatan ’20, Angkatan ’45, Angkatan ’50, Angkatan ’60, Angkatan ’70.
1) Periode Angkatan ‘20

Teng naun 20-an, kinembang puisi Indonesia modern lan muncul penyair kados Muh. Yamin, Sanusi pane, lan Rustam Effendi. Rumpaka ketigang penyair punika sampun terbit selebete kempelan Percikan Permenungan (1926), Puspa Mega (1927), lan Tanah Air (1922). Penyair sanese teng angkatan punika nggih niku : Amir Hamzah (Nyanyi Sunyi lan Buah Hati), Armijn Pane (Gamelan Jiwa), lan J.E. Tatengkeng (Rindu Dendam).

2) Periode Angkatan ‘45
Puisi Angkatan ’45 ngrupiaken respons dumateng puisi Angkatan Pujangga Baru, terutami arupi penyimpangan-penyimpangan dumateng aturan perpuisian kang maksih dahat kaiket dening pola-pola kang tinemtos. Pramila punika, sajak Angkatan ’45 disebate sajak pembebasan.
Upami puisi Pujangga baru alirane romantik, maka puisi teng Angkatan ’45 punika alirane realisme kang ngutamiaken gambaran kegesangan secara nyata. Seliyane punika, Angkatan ’45 ngampili aliran ekspresionisme selebete gaya penuturan lan pemilihan masalahe. Penyair-penyair Angkatan ’45 kados dene Chairil Anwar (Deru Campur Debu lan Kerikil-Kerikil Tajam), Asrul Sani lan Rivai Apin (Tiga Menguak Takdir), Toto Sudarto Bachtiar (Etsa lan Suara), Mohamad Ali (Hitam di Atas Putih lan Bintang Dini).

3) Periode Angkatan ‘50
Antawis Angakatan ’45 kaliyan Angkatan ’50 punika angel mbentenakene keranten gaya kang diangge dening penyair Angkatan ’45 diterasaken dening Angkatan ’50, cumi kemawon wonten pigentosan situasi teng Indonesia saking situasi perang teng situasi merdika atanapi saking situasi penjajahan teng situasi kemerdikaan).

4) Periode Angkatan ‘60
Periode Angkatan ’50 punika teng dasare nerasaken konvensi Angkatan ’45, cumi kemawon wonten perobihan selebete gaya cinerios. Teng periode punika kinembang jinis puisi epik kang kawentar nggih niku ballada. Ballada ngrupiaken sajak sajak basajan ngenai setunggal cerios kang nimbulaken raos haru.
Tema kang wonten teng selebete puisi punika umume nyeriosaken masalah perang, kejanmaan, tiyang kang pareng babas saking penjajahan, atanapi bebas saking kekejeman. Pramila punika, sastrawan minangka setunggale anggota masyarakat lan bangsa mboten ucul saking masalah kemasyarakatan lan budaya panggenan piyambeke gesang.

5) Periode Angkatan ‘70
Kaliyan muncule pujangga-pujangga enggal kang gadah bakat teng pungkasan naun 1970, maka muncul ugi periode sastra, khususe kangge puisi kang gadah corak piyambek. Para pujangga nem namiaken periode punika minangka Angkatan ’70 atanapi Angkatan ’80. Teng periode punika, seliyane puisi ngalami pikembangan kang sae selebete rangkenan sejarah puisi, kinembang ugi sastra pop arupi novel-novel pop kang maksih gadah corak konvensional.
Para pujangga kang kagolong teng periode Antawis naun 1955 – 1970 kang maksih aktif kados dene Subagio Sastrowardoyo, Ajip Rosidi, W.S. Rendra, Sapardi Djoko Damono, Taufik Ismail, Slamet Sukirmanto, lan Darmanto Jt. Sedeng para penyair enggal kang muncul teng periode punika nggih niku : Sutardji Calzoum Bachri, Ibrahim Sattah, Abdul Hadi W.M., Tuti Herati, Kuntowijoyo, Sides Sudiyanto, Emha Ainun Najib, Korrie Layun Rampan, D. Zawawi Imron, Eko Budianto, Afrizal Malna, Soni Farid Maulana, Beni Setia, lan Acep Zamzam Noor.

b. Jinis-Jinis Puisi Enggal
Puisi Indonesia enggal disebat ugi puisi Indonesia moderen ngrupiaken wangun puisi kang mboten saged dipisahaken saking puisi lami keranten maksih gadah hubungan kesejarahan. Sastra enggal ngrupiaken tanggapan atasing sastra lami. Tanggapan punika arupi penyimpangan atanapi penerasan dumateng unsur-unsur puisi lami. Puisi enggal saged dibentenaken dumasar kalih penjenisan, nggih niku penjenisan puisi dumasar isi lan sipate, kaliyan penjenisan puisi dumasar cacahe padalisan teng setunggale pada.
Penyair asring nyukani judul anggitane punika kaliyan jenis puisi kang diciptakaken piyambeke. W.H. Hudson nyatakaken wontenpuisi subjektif lan puisi objektif. Cleanth Brooks nyabat wontene puisi naratif, puisi lirik, lan puisi deskriptif. David Daiches nebataken wonten puisi fisik, puisi platonic, lan puisi metafisik. Sedeng X.J. Kennedy nyebat wontene puisi kongkret lan puisi ballada.

a. Puisi Naratif
Puisi naratif nggih niku puisi kang ngungkapaken cerios atanapi penjelasan penyair. Puisi naratif punika saged dibagi teng atase puisi naratif sederhana, puisi naratif sugestif, lan pusi naratif kompleks. Kalebet teng golongan puisi naratif punika kados dene epik, romansa, balada, lan syair.
1) Epik
Epik nggih niku puisi kang teng lebete ngandung kisah-kisah kepahlawanan kang gadah hubungan kaliyan legenda, kepercantenan, atanapi sejarah. Epik ugi ngrupiaken anggitan kang nggambaraken setunggale hal kelawan objektif. Penganggit cumu nglukisaken, maparaken, atanapi nggambaraken setunggale hal datan ngampilaken peraosane atanapi pertimbangane, anggitan kang kalebet teng jenis epik punika kados dene kisah, novel, biografi, cercen, esai, kritik, lan sapanunggalane.

2) Romansa
Romansa nggih niku puisi kang isie luapan raos tresna setunggale tiyang dumateng pasangane (demenane). Jenis puisi punika migunakaken basa kang romantik lan nyeriosaken kisah pidemenan kang diseseli kaliyan geguletan lan petualangan.
Umpamie :
Lir pengilon kang siap pecah
Yekan manahingsun
Kita pada-pada lair
Sing sendang kamulyan nagri dongeng

Duh Gusti,
Sapa sinatria kang mentangaken panah katresnan
Saking gondewa kencana manahe
Sapa sinatria kang ametik kuncup menur arum
Ning tengahe kembang setaman?

Amung panjenengan
Pangeran Atas Angin
Putra mahkuta
Kaprabon nirwana nagri dongeng

Wimalae tinarik wolung turangga putih
Dipaesi sayuta kembang tanjung
Umiring kawan dasah putri domas
Sumelendang limar pelangi
Suminjang mega mendung
Sulaman ‘luh sejagat abyoring lintang
Dipirig sumilir angin
Dipayung mega ancala

Gagawane sanampan pepundi tukon
Umisi sapasang diwangkara kembar
Cupu manik toya kagesangan
Kalung merjan rorojonggrang
Lan saatus ron lontar
Umisi kidung marang maharani
Tumurun
Arak-arakan neng mayapada
Liwat rajutan benang bianglala
Sapraptane udan gumriwis balebat
Lir dumugi saking alam kayangan

Maka
Kembang lan kembang,
Godong lan godong,
Oyod lan oyod
Trah getih biru bakal anitis
Turun temurun

Romansa Saptarona, Mamae Hafizh

3) Balada
Ballada punika setunggale genre puisi kang nyeriosaken ngenai tiyang-tiyang kang gagah prakosa atanapi isie ngenai tokoh pujaan. Sajak kang singget ngenai setunggale masyarakat saged nuwuhaken raos haru, kadang-kadang ditembangaken kados tetembangan, atanapi kadang-kadang diseseli kaliyan paguneman.
Balada nggih niku sajak sederhana tentang setunggale cerios kang saged netesaken soca ludira (toya mripat), kadang-kadang balada ditembangaken atanapi daos paguneman.
Umpamie :
Sing sawijineng petapan ingsun ngereng
Nlusuri lurung peteng
Lan gang ciut rahim ibu
Nanging resik lan arum gandane
Sajroning bunda ingsun mrangkang
Waktu wus gingsir
Kelawan lafadz tasbih
Dzikir gumrenggeng jumeriteng pengarepan
Selembar jarit putih tanpa noda
Tanpa kemedul keembus angin nglumuri
Bening mblebed sukma
Tanpa tatu
Saunting benang putih warna padang nglilit fitrah
Duh Gusti,
Nikilah kodrat panjenengan
Mboten saged kula sumingkang
Nolak warisan kalawan cap-capan segel wasiat
Dalu niki
Dalem ditumplekaken teng dunya
Dunya waja
Dunya sewu muka
Dunya sewu rupa
Dunya slompretan lan bledogan jejugug
Kumintil giring-giring waktu
Ambekan ngangseg kanjeng ibu
“Ya … Gusti,
Kiyataken manah kaula
Kaula tan rela nangis kangge puniki”
(swanten wanodya parobaya teng selebeteng pondok)
Deweke ngenakaken tangis kedasih lan kidung rarawoga
Nggebrag tali abang jingga
Mili, tetes-tetes banyu mata
Kabagjaan, kabanggaan
Mili,
mili,
lan mili

'14051967' Mamae Hafizh


b. Puisi Lirik
Puisi lirik nggih niku puisi kang ngungkapaken gagasan penyair pribados. Genre puisi kang kalebet teng jenis puisi punika nggih niku elegi, ode, lan serenade.
1) Elegi
Elegi nggih iku sajak, syair, atanapi tetembangan kang ngundang ratapan lan ngungkapaken duka cita. Elegi ngungkapaken peraosan kingking (sedih), syair atanapi tetembangan kang ngandung ratapan lan ungkapan duka cita (khususe peristiwa kematian).
Umpamie :
Nok,
Kawruhana dening saliramu
Pirakan kita
Tektangisi sampe detik kiyen
Sira tumeka nginte urip
Sira teka ngedengaken rai
Nanging
Sedela mata saliramu katutup
Ndeleng padanging dunya
Saliranira ora rena


2) Serenada
Serenadaa nggih niku sajak patresnan kang ditembangaken. Tembung srenada maknae tetembangan kang pas ditembangaken teng wanci sumurupe srengenge. Rendra katah nyiptakaken serenada teng selebete ‘Empat Kumpulan Sajak’. Misale ‘Serenada Hitam, Serenada Biru, Serenada Merah Jambu, Serenada Ungu, Serenada Kelabu, lan sapanunggale. Mekaten ugi lagu-lague Ebiet G. Ade saged dikelompokaken teng jenis serenada keranten selerese lagu-lagu Ebiet G. Ade punika puisi kang ditembangaken.

3) Ode
Ode ngrupiaken sajak lirik kangge maturaken pujian dumateng setunggale tiyang, barang, atanapi peristiwa kang dimulyakaken.
Umpamie :
Panjenengan puniika sedantene
Panjenengan saka kang nyangga
Salebeteng keakingkingan lan kepegatasaan
Panjenengan kekiyatan teng selebeteng kalemahan
Sumber tresna lan asih
Panjenengan kang lumajeng nulung kaula
Nalika dawah nglampahi gesang
Panjenengan kang nyriosaken kisah sarwa bijak
Atanaping kang ngelus rema
Lan samubarang resah pan sirna
Adem lan ayem namung panjenengan
Upami kaula gumantung
Sapucuking ancala kang paling inggil
Kaula sumerep
Tresna penjenengan manetep kumintil
Datan sanes amung panjenengan
Kanjeng ibu

'Ode kangge Bunda' Mamae Hafizh

4) Puisi afektif
Puisi afektif nggih niku sajak lirik kang nekanaken pentinge mengaruhi peraosan pemaose. Sajak jinis punika ngajak pemaos kangge milet ngraosaken suasana batin penyaire, ngantos asring ugi jinis punisi punika disebat puisi nuansa ati.

5) Puisi kognitif
Puisi kognitif nggih niku puisi lirik kang nekanaken isi lan gagasan penyaire. Puisi jinis punika mentingaken tema kang biasae isie pernyataan ide, gagasan, ajaran kebijaksanaan, kang diungkapaken ngangge gaya basa kang prosais, nggih niku cenderung gadah makna tunggal.

6) Puisi ekspresif
Puisi ekspresif nggih niku puisi lirik kang nonjolaken ekspresi pribados penyaire. Peraosan, pandengan gesang, pemikiran, lambang-lambang, lan persoalan kang dimajengaken selebete sajak nggih niku gadah khas penyaire kang rinobih upami kepribadosane robih.

7) Puisi pastoral
Puisi pastoral nggih niku sajak lirik kang isie nggambaraken kegesangan kaum angon atanapi petani teng sabin-sabin. Nada kang digadahi biasae sendu atanapi nostalgik, kangen dumateng kegesangan tegalan pangonan teng jaman nem-neman.

8) Puisi parodi
Puisi parodi nggih niku sajak lirik kang isie ecean ugi, nangung ditujuaken dumateng rumpaka seni kang tinemtos. Teng selebete parodi, rumpaka seni kang dados sasaran biasae makna lan wangun kang wonten punika diangge kangge dolanan ngantos timbul efek bebodoran.

9) Serenada
Serenada nggih niku sajak asmara kang biasae ditembangaken. Tembung serenada asale saking tembung ‘serenade’ artose tetembangan kang pas ditembangaken teng wanci barangrep (senja).

c. Puisi Deskriptif
Puisi deskriptif nggih niku puisi kang penyaire tumindak minangka pemaring kesan dumateng kawontenan atanapi peristiwa, barang, atanapi suasana kang ditingal narik perhatosan penyair. Jenis puisi kang saged diklasifikasiaken teng puisi deskriptif punika kados dene satire, kritik sosial, lan impresionistik.

1) Satire
Teng wangun gaya basa, satir ngrupiaken majas akng dipigunakaken selebete kesusastraan kangge nyatakaken sindiran dumateng setunggale kewontenan atanapi setunggale tiyang. Teng wangun puisi satire nggih niku sajak kang isie ngesemi (mencemooh), arupi sindiran atanapi ecean.
Umpamie :
Sabar! Sabar! Sabar!
Iku pakon kang sering
Tekrungu nggal dina
Sajeroneng kuping
Heran, bener-bener isun heran
Apa isun masih kurang sabar?

2) Kritik Sosial
Puisi kritik sosial nggih niku puisi kang nyatakaken mboten seneng dumateng setunggale kawontenan, nanging kembotensenengane punika dilampahaken kalawan nyindir atanapi nyatakaken kawontenan sewalike.

d. Puisi Fisik
Puisi fisik nggih niku puisi kang sipate realistis, artose nggambaraken kasunyatan punapa wontene. Anadene kang digambaraken punika kesunyatan sanes gagasan. Hal-hal kang ditingal, dipireng, atanapi diraosaken ngrupiaken objek rumpakae. Puisi-puisi naratif, ballada, impresionistik, lan puisi dramatis biasae ngrupiaken puisi fisikal.

e. Puisi Platonik
Puisi platonik nggih niku puisi kang sepinuhe isie hal-hal kang sipate spiritual kejiwaan. Saged dibandingaken kaliyan istilah tresna platonik kang maknae tresna tanpa nafsu jasmaniah. Puisi-puisi ide atanapi cita-cita saged dilebetaken teng klasifikasi puisi platonik.
Umpamie :

Borobudur Sedina

Kanggo nggayuh kalepasan
Ning telung pelataran suwung
Lan mendenapa suntuk
Kemestaan kumentir neng puncaking rasa
Kang tan kapahamaken
Kosong
mlompong
Njerit maratan langit
Nyeak maratan jagat
Jiwaningsun anuju gaib
Ning mahastuppa
Tumeka anatta
Tan hana werna
Tan hana rasa
Tan hana rupa
Tan hana asma
Tan hana uga tresna
Neng puncaking jagat raya
Sawiteng bodhi panggonan leluhur
Sawiji mata banyu ning sela watu karang
Sumber panglepas dahaga pitung turunan
Ingsun lair
Sawiji mahastuppa perlambang jagat telung tingkat
Sing latare tekjukut lemah keramat
Tekemposaken ambekan
Kamulan Bhumi Sambharabuddhara
Bakal alas jasad leluhurira mangke
Hong ilaheng tata winanci awighnam
Astu namas siddham
Rungokaken puji sajroning sepi
Setanggi
Kembang sapta rona
Dupa kemenyan putih
Paritta-paritta tetembangan para dewa
Lontar panyambung tali jiwa
Gumleger
Pinadu keheningan atma
Ngranjing menjero
Nimbus butekeng jiwa
Lan roh bening maning
Lirpenda embun sapucukeng sesuketan

Trowulan, 9 Januari 94, Mamae Hafizh

f. Puisi Metafisik
Puisi metafisik nggih niku puisi puisi kang sipate filosofis lan ngajak pemaos ngrenungaken kagesangan lan ngrenungaken Tuhan. Puisi religius teng setunggal sisih saged dikategoriaken teng puisi metafisik (ngajak pemaos ngrenungaken gesang), kegesangan, lan ketuhanan. sedeng teng sisih sanese saged dikategoriaken puisi platonik (nggambaraken ide penyaire). Kang saged diklasifikasiaken teng golongan puisi metafisik punika kados dene kasidah-kasidah karya Barzanji lan tassawuf karya Jalaludin Rumy.
Umpamie :
Saumpama sira setuju
Bumi iku bunder. Lan bener
Deweke munyer
Sejatine awan lan bengi pesti dumadi
Lantaran lemah kang tekidek bli trembus srengenge
Kadsang tektuang sekabehe
Ning ruang tanpa kringet
Kawruhana tentang sukma
Rah, roh, ruh ika
Yen sira wus raket karo arume kembang mahoni
Mumkin ingsun ngraketi kembang wangke
Sawijine rasa insane tan kenal
Kabagjaan tanpa mahami hakikat kasedihan
Saumpama ora katon
Saumpama ora krungu
Cahya lan swara ora nana arti apa-apa
Sejene kekaburan lan getaran
Ning angkasa
Yen tresna marang Allah tan krasa ning ati
Kang sira rasaaken Cuma awu
Kang katiup
Lan kasebar neng angin
Sejatie tempat iki kosong
langka busana
langka boga
sekabehe katon sarwa sampurna
kawruhana denira
selawas iki sira Cuma setya
marang pangandikan
ngabdi marang gema
ulatana tirta prawidi
samangke sira weruh sangkanparaning dumadi

'Kekidung Kadangira' Mamae Hafizh

g. Puisi Kongkret
Puisi kongkret kawentar teng Indonesia awit naun 1970-an. XJ. Kennedy mastani jenis puisi kang tinemtos kaliyan istilah puisi kongkret. Puisi kongkret nggih niku puisi kang sipate visual lan saged dihayati kainan wangune. Wangun grafis p[uisi, kaligrafi, ideogramatik, atanapi puisi-puisi karya Sutardji Calzoum Bachri ningalaken pengimajian tembung (words imagery) lewat wangun grafis. Misale kados karya Kenneth Williams teng andap puniki.

She Loves Me
She loves me
She loves me not
She loves
She loves me
She
She loves
She

atanapi puisi karya Joice Kilmer teng andap puniki


t
t t t
r r r r
e e e e e e e e e
? ? ?

Kang bade dinyatakaken teng puisi punika cumi ‘tree’ (wiwitan atanapi tetuwuhan), nanging keranten aksara-aksara punika upami diperhatekaken kelawan teliti, tipografie mangun bentuk wit cemara natal, maka saking tipografi sajak punika saged disimpulaken nyaniya kang dimaksad ‘tree’ teng puisi punika nggih niku wit cemara natal.

h. Puisi Subjektif
Puisi subjektif disebat ugi puisi personal nggih niku puisi kang ngungkapaken gagasan, pikiran, peraosan, lan suasana selebete diri penyair piyambek. Puisi-puisi kang diserat dening kaum ekspresionis saged diklasifikasiaken minangka puisi subjektif keranten ngungkapaken kewontenan jiwa penyair piyambek. Mekaten ugi puisi lirik, nggih niku aku lirik micareng dumateng pemaos.

i. Puisi Objektif
Puisi objektif maksade puisi kang ngungkapaken hal-hal kang wonten teng sejawine penyair punika piyambek. Puisi objektif disebat ugi puisi impersonal. Puisi naratif lan puisi deskriptif katahe ngrupiaken puisi objektif, sanajan wonten pinten-pinten kang subjektif.

j. Puisi Kamer
Istilah puisi kamer lan puisi auditorium asring dipanggihi teng puisi Hukla karya Leon Agusta. Puisi kamer nggih niku puisi kang cocog dibaktakaken teng salebete kamer lan diwaos piyambekan atanapi dipirengaken dening tiyang kalih mawon.

k. Puisi Auditorium
Puisi auditorium ngrupiaken puisi kang cocog diwaos teng selebete aula atanapi ruangan kosong kang wiyar kang pemirenge saged ngantos atusan tiyang. Keranten puisi auditorium punika asring dipoanggihi teng puisi hukla, maka puisi auditorium disebat ugi puisi Hukla (puisi kang mentingaken swanten atanapi rarangken swanten)

l. Puisi Diafan
Puisi diafan atanapi puisi polos punika puisi kang sanget migunakaken pengimajinasian, tembung kongkret, lan basa figuratif ngatos puisi punika memper kaliyan basa padinan. Hal punika dumados keranten basa kang dipigunakaken ngrupiaken basa padinan kang lumrahe gadah makna tunggal.
Umpamie :
Nok,
Masih kelingan ora
Ning cerita ngenai manuk greja
Nalika mabur kang wis tekcritakaken?
Titenana
Manuk greja mabur tansah endep duwur
Nanging iku perlu
Supaya deweke bisa mabur adoh
Waktu kiyen isun lagi mabur endep
Mengko yen waktue wis teka
Lan isun mabur duwur
Sira pasti tekgawa
Mendi bae
Isun ngebakaken lar
Sira pesti tek gawa
Siap-siapa sira

'Layanganira' Mamae Hafizh

m. Puisi Peteng
Puisi peteng nggih niku puisi kang sipate peteng, artose pemaos punika ngraos kengelan sanget selebete nafsiraken makna tembung-tembung kang wonten teng selebete puisi. Pemaos kang sama sekali mboten gadah latar pengker pangaweruh kang cekap tentang penyair lan kasunyatan sejarah pesti mboten sanggem nafsiraken puisi punika.
Umpamie :

Lir-ilir

Lir ilir, lir ilir
Tandure wis sumilir
Tak ijo royo-royo
Tek sengguh penganten anyar
Cah angon, cah angon
Panekna blimbing kuwi
Lunyu-lunyu paneken
Kanggo mbasuh dodotira
Dodotira, dodotira
Kumitir bedah ing pinggir
Domdomana jlumatana
Kanggo seba mengko sore
Mungpung padang rembulane
Mumpung jembar kalangane
Surako, surako
Hosre ....

n. Puisi Prismatis
Teng jinis puisi prismatik, penyair sanggem nyelarasaken kesanggeman nyiptakaken majas, versifikasi, diksi, lan pengimajinasian ngantos pemaos ngraos kangelan nafsiraken makna puisi punika, nanging mboten patos peteng kados sifat kang digadahi dening puisi peteng. Pemaos maksih saged nlusuri makna kang rineka ragam punika.

o. Puisi Parnasian
Parnasian ngrupiaken sakelompok penyair teng Perancis. Puisi parnasian diciptakaken kaliyan pertimbangan-pertimbangan keilmuan atanapi pangauning, sanes dumasar inspirasi. Teng puisi parnasian punika, penyair leres-leres mlebet teng suasana kang bade dilukisaken. Peraosan lan suasana batin leres-leres dilibataken teng jenin puisi punika.
Umpamie :

Keranten Nissa

Tuhan
Kula nyuwun yatra
Kangge tumbas golekan
Keranten Nissa
Siweg nangis
gegerungan
Nyuwun tumbas golekan

p. Puisi Inspiratif
Puisi inspiratif nggih niku puisi kang leres-leres dumasar teng inspirasi penyaire. Puisi kang saged diklasifikasikaken teng jinis puisi inspiratif nggih niku epigram, idille, himne, lan sage.

1) Epigram
Epigram nggih niku syair atanapi sajak kang ngandung gagasan peristiwa kang dipungkes kaliyan pernyataan kang narik ati, biasae ngrupiaken sindiran lan asring ngandung paradoks. Epigram ugi genre puisi kang isie slogan, semboyan kangge mbangkitaken perjuangan lan sumanget gesang.

2) Idile
Idile nggih niku sajak kang isie tetembangan ngenai setunggale kegesangan teng pedusunan, perbukitan, lan tegalan-tegalan, biasae kebek kenging lukisan kegesangan lan pemandangan alam kang maksih asli, ugi tiyang-tiyang dusun kang maksih lugu lan basajan gesange, raket kaliyan alam. Idile ugi ngrupiaken sajak kang nggambaraken kagesangan kang santosa, gemah ripah loh jinawi.
Umpamie :
Wong kota
Ngalami durung tekang desa
Nyruput wangieng bumi
Nembe dipacul nyegeraken rasa

Wong kota
Ngalami durung pandeng ijoe tandur
Sing nembe trubus
Mbari nggurak pipit kang ngibrit

Ngalami durung ndodok ning lalahan
Karo peladang sambir gegonjakan
Nunggu jagung ning unggun
Sadurunge pacul ngayun

3) Himne
Himne nggih niku sajak pupujian kang ditujuaken dumateng Gusti Pangeran (Allah) Ingkang Murbeng Wisesa.
Umpamie :
Kula emut dumateng Panjenengan
Nalika rahina
Ngabritaken langit pinggir wetan
Kula emut dumateng Panjenengan
Nalika kekuwung
Kang bade kulem
Kula emut dumateng Panjenengan
Nalika sesek ambekan selebeting dada

'Eling' Mamae Hafizh

4) Sage
Sage nggih niku sajak kang ngandung unsur-unsur sejarah, nanging kaleresane alit sanget kados dene dongeng Ciung Wanara, Lutung Kasarung, Sangkuriang, atanapi Baru Klinting, lan sapanunggalane.

q. Puisi Dramatik
Puisi dramatik nggih niku salah setunggale wangun puisi kang secara objektif nggambaraken paripolah setunggale tiyang lewat lakuan, dialog, paguneman, atanapi monolog ngantos gadah setunggale gambaran atanapi lukisan setungggale kisah kang sampun temtos. Mboten tebih bentene antawis puisi jinis punika kaliyan wangun sastra sanese kang disebat drama, bentene nggih niku cumi teng wangun penyeratane kemawon.
Umpamie :

Abimanyu nanar pandengan matae
Mandeng getih sing ngecembeng
Umingguh alon-alon
Sangsaya amba
Ngebeki kemah ning tegal Kurukshetra
Kentel getih abang anggur kewungu-wunguan
Sinamburat gumilap-gilap
Kenang cahya sing jaba
Srengenge wus nemen gingsir mengulon
Jagat wus sawiji bal gede emas
Kang kadang katon blabaran getih
Leber-lumeber neng awang-awang
Sawiji bal gede emas
Minangka pratanda pramila jurit gede
Antara loro sedulur tunggal getih
Getih Bharata

'Abimanyu Palastra' Mamae Hafizh

r. Puisi Didaktik
Puisi didaktik nggih niku puisi kang ngandung nilai-nilai pendidikan kang arupi nilai-nilai etika, estetika, lan logika. Umume, puisi punika ditampilaken kelawan ekspresif.
Umpamie :
Mingkar mingkureng angkara
Akarana karna mardi siwi
Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta
Aduh Gusti pakartining ngelmu
Ingkang tumrap neng alam dunya
Agama ageming aji
Sapa entuk wahyuning Allah
Gyoh dumilah mangulang ngelmu bangkit
Bangkit mingkat reh mangukut
Kukutaining jiwangga
Yen mangkana kenang sinebuting wong sepuh
Liring sepuh sepi ing hawa
Awas loroning atunggil

Hong Ilaheng, Gombloh

2) Dumasar cacahe padalisan
Dumasar cacahe padalisan atanapi larik teng setunggale padae, puisi enggal saged dipasing-pasing dados :
a) Distikhon
Distikhon nggih niku sajak enggal kang setunggal padae gadah kalih padalisan. Unggal padalisane punika angsal wonten rimae angsal ugi mboten wonten rimae. Anadene isie punika bebas.
Umpamie :
Teng pundi toya, teng dasareng balong
Tekilari jawaban teka-teki kosong

b) Tersina
Tersina nggih niku sajak enggal kang setunggal padae gadah tigang padalisan. Unggal padalisane punika angsal wonten rimae angsal ugi mboten wonten rimae. Anadene isie punika bebas.
Umpamie :
Dudu alas banaliwungan sing sepi
Dudu puncaking gunung kang duwur
Dudu pinggireng jaladri kang tingtrim

Aja ngulati ning panggonan muja
Ning kuil panggonan mbakar dupa
Ning guha panggonaning tetapa

Dudu mekuta sela pualam
Ning katil papas permata nilam
Ning surge sajabaning alam
Tresna sajati nmpel ning saliranira
Gumebyar nalika makarya
Tresna tan bakal sirna

‘Sangkan Paran’, Mame Hafizh

c) Kuartren
Kuartren nggih niku sajak enggal kang setunggal padae gadah sekawan padalisan. Unggal padalisane punika angsal wonten rimae angsal ugi mboten wonten rimae. Anadene isie punika bebas.
Umpamie :
Jokot cawan iki
babuten pengakuan atasingsun
minangka kang nggawa cawan katresnaningsun
aja rungokaken mrupus omongane

ingsun kandakaken marang sira
ingsun iki dudu banyu kendi
ingsun dudu banyu segara
uga dudu kekosonganing giri

ingsun gegodongan unggal emposaneng angin
ingsun teles dening banyu kali
sira datan weruh sapa ingsun
wacaen sekaca sing buku ingsun

'Pengakuan' Mamae Hafizh

d) Kuin
Kuin nggih niku sajak enggal kang setunggal padae gadah gangsal padalisan. Unggal padalisane punika angsal wonten rimae angsal ugi mboten wonten rimae. Anadene isie punika bebas.
Umpamie :
Ibu,
buku kang panjenengan sukakaken
nembe kula waos setunggal kaca
nanging mata kula sampun awrat
kangge maos sedantene

Saniki,
kula nembe paham sedanten
panjenengan semanten kiyate maos
sanajan antuk kang panjenengan tahan
mboten selamie saged panjenengan liwati

Awit dinten saniki
kula langkung paham
semkanten awrate langkah panjenengan
sanggem setya ngasuh lan angrungkebi
sedanten putra panjenengan

'Ibu' Mamae Hafizh

e) Sekstet
Sekstet nggih niku sajak enggal kang setunggal padae gadah nenem padalisan. Unggal padalisane punika angsal wonten rima angsal ugi mboten wonten rima. Anadene isie punika bebas.
Umpamie :
Tekitung langkah ning dasareng ati
lan jarak gumingsir
sangsaya ngembang tan winates
kang ana Cuma pucuk-pucuk semu
tektlikuri tapak-tapak langkah
mumkin masih ana sisa

Kedamean kang ilang
maksa ingsun kesengkur
gawaen salah siji lampion ingsun, Nok
lumayan kanggo madangi dalanira
dadekaken panggeran sajroning uripira
lan urip tansah sajroning panggeran

'Jarak' Mamae Hafizh

f) Septima
Septima nggih niku sajak enggal kang setunggal padae gadah pitung padalisan. Unggal padalisane punika angsal wonten rimae angsal ugi mboten wonten rimae. Anadene isie punika bebas.
Umpamie :
Yen ayang-ayanganira wis samar
lan ulung segara wis balik ning patarangan
angin umempos neng segala nusa
tiyang-tiyang prau garing dewek
kiong-kiong tinemung dalane
lan bidak weruh neng panggeran
sira kena tumekang marag isun

Yen kawicaksanan kang siraulati
ana limang prekara kang kudu sira engeti
marang sapa sira micareng
apa kang sira micarengaken
priben sira micareng
kapan sira micareng
lan ning endi sira micareng

Weling Mimi Hj. Ruwiyah Emi

g) Stanza
Stansa nggih niku sajak enggal kang setunggal padae gadah wolung padalisan. Unggal padalisane punika angsal wonten rimae angsal ugi mboten wonten rimae. Anadene isie punika bebas.
Umpamie :
Kiyen sira uga lagi angkes-angkes
Nglalenaken dina ning usum udan
Kanggo ngulati lintang-gemintang
Ingsu tansah dedonga
Mugia siratemokaken lintang kerti
Kang paling abyor
Kang mampu nimbus irengeng mega
Ingsun tansah dedonga kanggo sira
Wulan Wungu, Mamae Hafizh

h) Soneta
Soneta nggih niku sajak enggal kang setunggal padae gadah kawan welas padalisan. Saking sekawan welas padalisan punika kabagi dados sekawan pada, pada kaping setunggal lan kalih wontene sekawan padalisan kaliyan rumus rima a – b – b – a, a – b – b – a, sedeng pada kaping tiga lan sekawan piyambek-piyambek gadah tigang padalisan kaliyan rumus rimae, c – d – c, d – c – d. Anadene isie punika bebas.
Umpamie :
Selagi langkah masih ngalir
Selagi getih masih umalun
Wahai geni, bakaren jiwaningsun
Supaya njerit, supaya nglilir

Selagi ambekan masih ning dada
Selagi nyawa masih kabantun
Wahai geni, bakaren atiningsun
Supaya eling, supaya waspada

Dina dawa dina sun lumaku
Ngulati asmaning Pangeran
Duh gusti, bakaren atmanisun kang kaku

Waktu dawa waktu luru panggeran
Naming datan tinemu
Duh gusti, bakaren raganisun kang penasaran
‘Niskala Banyu Mata’, Mamae Hafizh

i) Puisi Bebas
Puisi bebas nggih niku setunggale wangun puisi kang mboten merhatekaken cacahe padalisan unggal padae lan mboten mentingaken wontene rima. Mekaten ugi kaliyan isie ugi bebas.
Umpamie :
Paksi-paksi mabur maning
Sing kandang kang tekgawe
Saumpama bae
Ana siji kang manggung lan anteng
Lir sakurebing langit lan salumaing bumi
Mesem marang awakingsun

Tetembangan kang lamat-lamat krungu
Ning awang-awang gilir gumanti
Lir sumliwireng paksi
Ah,
Saumpama siji bisa manggon lan anteng
Lir sakabeh lintang ning gagana wiyati
Mesem unggal bengi
Marang awakingsun
Pesti

‘Kurungan’, Mamae Hafizh

1 komentar: